İran…
Bi’ uçtan bi’ uca
Vakanüvis
İran’da, 22 yaşındaki Mahsa Amini’nin “zorunlu başörtüsü yasaları”nı uygulayan “Ahlâk Polisi” tarafından tutuklanmasının akabinde hayatını kaybetmesiyle ilgili protestolar artarak devam ediyor.
Protestolarda hayatını kaybedenlerin sayısı 20’ye yaklaşırken, 500 civarında kişinin yaralandığı şovların 15 kente yayıldığı belirtiliyor. Son olaylarla birlikte, İran’ın çok da uzak olmayan tarihiyle bugünü ortasındaki fark da dikkat çekiyor.
Farklı olmayan ise iki tarihi kesitte de bayanların başrollerde olması…
Baba Pehlevi’yi “oyuna” İngiliz casus sokmuştu
Uzun asırlara dayanan İran tarihinde; “petrol kaynaklarının bulunmasıyla birlikte”, Türk idaresi Kaçar Hanedanı’nın 1900’lerin başında devrilmesiyle sahneye çıkan Pehlevi Hanedanı, ülkeyi radikal çağdaşlaştırma sürecine sokmuştu.
Büyük Britanya casusu Sir Ardeshir J. Reporter aracılığıyla İngilizlere tanıtılan İstek Pehlevi, 1921’de Büyük Britanya için çalışmaya başlamış, 1923 yılında Başbakan yapılmış, 1925 yılında da “İran Şahı” ilan edilmişti.
İngilizlerin yardımıyla Azerbaycan ile Suudi Arabistan’dan kıymetli büyüklükte toprak kazanan İstek Pehlevi, iktidara getirildikten sonra süratle sosyo-kültürel düzenlemelere başlamış, iktisatta, hassaten de petrol üretiminde ise İngiltere’nin çıkarları doğrultusunda hareket etmişti.
Çarşafa “kara kefen” diyordu
Baba Pehlevi, “İran modernleşmesi”ni bayanlar üzerinde gerçekleştirmeye yönelmişti. Evvel bayanları yurtdışına eğitime göndermiş, akabinde da Tahran Üniversitesi’ne girişlerinin önündeki pürüzleri kaldırmıştı.
Çarşafa ise özel bir reaksiyon gösteren Pehlevi, “kara kefen” dediği çarşaflar için polise konutları basma yetkisi bile tanımıştı. Kurdurduğu “Hanımlar Merkezi” ile çarşaf zıtlığını ülke çapında bir kampanyaya dönüştüren Pehlevi, Tahran Koleji’ndeki bir toplantıda peçenin de yasaklandığını duyuracaktı. Akabinde çıkartılan bir maddeyle bayanlar ve erkekler için “Batılı kıyafetleri giyme mecburiyeti” getirilmişti.
Yasada, erkeklerin fötr şapka giyme mecburiyeti de yer alıyordu. Namaz esnasında secdede bulunan küçük taşa eğilinmesine mani olan fötr şapka mecburiyeti en fazla reaksiyon çeken uygulamalardan birisi olmuştu.
Bu çeşitten siyasetlere karşı ağır reaksiyonlar başlayınca idaresini daha da sertleştiren Baba Pehlevi, bir defasında Kum kentini ziyaretinde eşinin saçları göründüğü için kendisini ikaz eden bir din adamını bastonuyla dövmüştü.
“Anneannem, peçesi zorla açılacak diye yıllarca sokağa çıkmamıştı”
İran’da rejimin değişmesinin akabinde ülkeyi terk edip ABD’de akademisyenlik yapan, yıllar sonra da İranlı bayanlar üzerinde inceleme yapmak üzere İran’a dönen Haleh Esfandiari, verdiği bir röportajda, Baba Pehlevi’nin toplumda, bilhassa de bayanlarda yol açtığı travmaları kendi ananesi üzerinden şöyle anlatmıştı:
“Anneannem, peçenin kaldırıldığı günden İstek Şah ülkeyi terk ettiği güne kadar meskenden çıkmayı reddetti. Anneannem üst sınıfa aitti, bu yüzden meskende kalıp dışarı çıkmamak için gerekli imkânlara sahipti. Lakin bu imkâna sahip olmayan sıradan İranlı bayanlar, peçeyi terk etmeye ve aşağılanmış bir biçimde sokaklara çıkmaya zorlandı.”
İngilizler “çekil” dedi, mezarı üç sefer yer değiştirdi
Şahın mescitlere sandalye koyması ise bardağı taşırmış, bu nedenle Meşhed’de büyük çaplı bir isyan çıkmıştı. Rejim, biraz geri adım atmak yerine uygulamaları daha da sertleştirmiş, erkeklerin kamusal alana çıkarken eşlerini, başları açık bir biçimde yanlarında getirmeleri üzere kararları yürürlüğe koymuştu.
Bu ortada, II. Dünya Savaşı koşullarında; İran’ın birçok bölgesini işgal eden Sovyetler ve İngilizler, savaş sonrası için İran’da kısmi bir idare değişikliğine karar vermişti.
Şahın sert siyasetleri İngilizlerin işini daha da kolaylaştırmış ve daha ılıman gördükleri Muhammed İstek Pehlevi lehine tahttan ayrılması için Baba Pehlevi’ye baskı yapmışlardı. İngilizlerin Şaha gönderdikleri mektup şöyleydi:
“Majesteleri, varisi olan oğlu lehine tahttan çekilebilir mi? Onun hakkında yüksek bir görüşümüz var ve durumunu sağlayacağız lakin Majesteleri diğer bir tahlil olduğunu düşünmemeli.”
Gelişmeler üzerine sürgüne gitmeyi de kabul eden İstek Pehlevi, Afrika açıklarındaki sömürge adası Mauritius’a yerleşmişti. Akabinde Güney Afrika’nın Johannesburg kentine yerleşen İstek Pehlevi, 26 Temmuz 1944’te geçirdiği bir kalp krizi sonrası öldü. Vefatından sonra, cesedi Mısır’a götürüldü, burada mumyalandı ve bir mescitte bekletildi. Mayıs 1950’de, kalıntılar İran’a gönderildi, mumyaları söküldü, ismine “büyük” unvanı eklenerek Ray’da yaptırılan bir türbeye gömüldü.
Ancak Ayetullah Humeyni’nin İran’a dönmesinin akabinde cesedi tekrar Mısır’a yollandı. Gelişmelerin akabinde İngilizlerle anlaşarak iktidara geçen Muhammed İstek Pehlevi de tıpkı babası üzere müfrit bir modernleşmeciydi. Oğul Pehlevi, tekrar babası üzere çağdaşlaşmayı bayanlar üzerinden, bayanların ne giyip, ne giymeyeceklerine karar veren bir yaklaşımla yürütmüştü.
“İnsan Hakları Bildirgesini Destekleyen Bayanlar Birliği”nin kurulmasına önayak olan Muhammed İstek Pehlevi, daha sonra Bayan Örgütleri Yüksek Konseyi’ni oluşturarak başına kız kardeşini getirmişti. Şura, öncelikle bayanların oy hakkı üzerinde çalışmaya başlamıştı. Periyotta birinci bayan yargıçlar de atanmış ve bunlardan biri olan Tatlı Ebadi, Nobel Komitesi tarafından 2003 yılında Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmüştü.
Pehlevi’nin birinci bayan bakanı kurşuna dizildi
Muhammed İstek Pehlevi, 1960 ve 70’lerde kürtajla ilgili bir cezayı kaldırmanın da ortalarında olduğu yeni düzenlemeler getirmiş, öteki siyasetleriyle birlikte bayanların toplumsal hayatta daha görünür hale gelmesini amaçlamıştı.
Bu doğrultudaki uygulamaların sonucunda 1977 yılında yüksek öğretim sistemi, her üç üniversite öğrencisinden birinin kız öğrenci olacağı formda düzenlenmişti. Birebir yıllarda 22 bayan parlamentoya girmiş, bayan bakanlar görevlendirilmeye başlamıştı.
Ayrıca müsteşarlar, valiler, büyükelçiler bayanlar ortasından da atanmaya başlamış, beş yerde de belediye başkanlığına bayanlar seçilmişti. İran Şahı Muhammed İstek Pehlevi’nin atadığı birinci bayan bakan olan Farrukhorra Parsa, Ayetullah Humeyni’nin İran’a dönmesinin akabinde Mayıs 1980’de kurşuna dizilerek idam edilmişti.
Muhammed İstek Pehlevi, bilhassa 1970’lerden itibaren sert seküler programlarını artırmıştı. Zorba çağdaşlaşma ve sekülerleşme siyaseti, İsrail’le yakınlaşması, ABD ve İngiltere’nin iktidarını desteklemesi, klâsik tüccar sınıfıyla çatışması, kendisi, ailesi ve yönetici seçkinle ilgili yolsuzluk hususları nedeniyle evvelce yer altında olan muhalefet giderek görünür hale gelmişti.
Komünist Tudeh Partisi’ni yasaklaması, komünistlerle dini çevrelerin ittifakını sağlarken, istihbarat örgütü SAVAK’ın muhalifler üzerindeki acımasız operasyonları da Şah için alarm zillerinin çalmasına yol açmıştı.
Babası üzere apar topar ülkeden kaçtı
1979 yılına gelindiğinde ise siyasi muhalefet idareye el koydu. Muhammed İstek Pehlevi, 16 Ocak’ta İran’ı terk etmek zorunda kaldı. Daha sonra ülkede monarşiye son verilerek İmam Humeyni önderliğinde cumhuriyet ilan edildi. Gıyabında idam cezasına çarptırılan Şah, siyasi sığınmacı olarak kabul edildiği Mısır’da 1980 yılında öldü.
1979’da idare değişince bayanlar ortamdaki özgürlüğün kendilerine de yansıyacağını düşündüler. Lakin vakit içerisinde; evvelden seküler dayatmalarla karşılaşan muhafazakâr bayanlara yapıldığı üzere bu sefer da seküler kalmak isteyen ya da en azından “İslami çerçevede” günlük hayatın içinde yer almayı amaçlayan İranlı bayanlar, yeni idarenin sert kısıtlamalarıyla müsabakaya başlamışlardı.
Son analizde İranlı bayanlar; geçmiş yıllarda çok süratli ve agresif ilerleyen “Batılılaşma”ya karşı direnmiş, idare değişikliği sırasında dini kısımların yanında yer almış fakat rejim değiştikten sonra bu kez da idarenin “dini gerekçeli” baskılarıyla karşı karşıya kalmıştı.
Süreçte bu siyasetlerde esnetmeler olduysa da vakit zaman görülen münferit baskılar alttan alta hoşnutsuzluklara yol açmaktaydı. İşte, hayatını kaybeden Mahsa Amini’nin şahsında başlayan son olaylar böylesi bir toplumsal hafıza, art plan ve tabanda patlak verdi.
– George Liston Seay, Dialogue Programı, Haleh Esfandiariyle Röportaj: “Kadınlar ve İran İslam Devrimi”, Wilson Center Radio, 13 Ekim 1997
– Encyclopdia Iranica, “Feminist Hareketler – Pehlevi Dönemi” Maddesi