ÇAĞLAR KUZLUKOĞLU/BLOOMBERG HT ARAŞTIRMA
Geçen Ağustos ayı sonunda, davranışsal iktisat alanındaki çalışmalarıyla 2017’de Nobel İktisadi Bilimler Mükafatı almış olan Richard Thaler, ABD iktisadında sakinliği andıran bir şey görmediğini ve iktisadın güçlü göründüğünü lisana getirmişti.
Nobel ödüllü ekonomist, ABD’nin iki çeyrektir ekonomik daralma kaydetmiş olmasına rağmen bunu bir sakinlik olarak tanımlamayı “komik” bulduğunu tabir etmişti. Thaler ayrıyeten enflasyonun süreksiz olup olmadığı konusunda da; “kalıcı olduğunu savunan ekip kazanıyor üzere görünüyor, lakin bence biraz erken zafer ilan etmiş olabilirler, savaş ve salgın gündemleri hafifletilirse fiyatların düştüğünü görebiliriz” görüşünü de öne sürdü.
Bloomberg global ağırlıklandırılmış enflasyon endeksi, salgın yılı olan 2020 sonunda yüzde 2’ler düzeyinde iken yüzde 10 sonuna kadar yükselmiş durumda. Milletlerarası kurumlar da hem global hem de ülkeler bazında büyüme beklentilerini arkası arkasına aşağı tarafta revize ediyorlar.
Peki, 2021 yılında yükselmeye başlayan enflasyon ve 2022’de şimdi sona ermeyen salgın ile birlikte global büyüme dinamikleri üzerinde tesirli olan savaş olguları ekseninde davranışsal iktisat alanında neler öne çıkıyor?
Belirsizliklerde karar alma
2008 Global Finans Krizi’nin akabinde gelişen ülkelerin yarattığı talep ve ekonomik aktivite sonucu 2011 yılına kadar emtia fiyatları yükselmiş, akabinde salgın yılındaki sert çöküş devri de dahil 2020’nin ortalarına kadar düşüş trendi görülmüştü. Piyasalardaki yükseliş ve düşüşlerin, yarar ve getiriler üzerinde yarattığı tesirlerin yanı sıra; 2022 yılı prestiji ile emtia fiyatlarında görülen dalgalanmaların gündelik hayatın olağan akışında da belirleyici olduğu bir devir yaşanıyor. Davranışsal iktisat üzerine çalışmaları ile 2002’de Nobel İktisat Ödülü’nü alan psikoloji profesörü Daniel Kahneman, belirsizlik durumunda karar alma süreçlerine ait çalışmalarında piyasa hareketlerine yönelik konum alabilme ihtimalinin bir “yetenek ilüzyonu” olduğundan bahsediyor. Kahneman’a nazaran, rasyonel kararlar alabilmeye dönük bir disiplin geliştirilebilse de piyasalarda ve gerçek ekonomik tabanda “yetenekli” ya da “başarılı” olarak adlandırılabilmenin bir karşılığı bulunmuyor. Bilhassa güç bölümü alanında çalışmaları bulunan Ellen Wald ise, finansal ve iktisadi karar almada “araştırma” ve “araştırma sonuçlarının yanlışsız analizi” olgularının ehemmiyetine dikkat çekiyor.
Enflasyon ve ekonomik itimat ışığında davranışsal olgular
Salgının başlangıcında, global ekonomik aktivitenin besbelli biçimde yavaşlaması hatta durma noktasına gelmesi sürecinde “evde kalma” durumunun neden olduğu birtakım talep patlamaları, 2021’de açılmaların başlaması ile “ertelenen” talebin devreye girmesi ve arz-tedarik tarafında yaşanan gelişmeler günümüze uzanan karmaşık bir tablo meydana getirdi. Ferdî ve toplumsal ölçekte “panik” ve “belirsizlik” anlarında makro ekonomik dengelerin, piyasalardaki dalgalanmaların ve finansal sistemdeki hareketliliğin köklerinde davranış eğilimlerinin niteliği değerli ipuçları sağlayabiliyor. Toplumu oluşturan bireylerin rasyonel ya da irrasyonel davranış ve seçimlerde bulunması; makro iktisadi yapının biçimlenmesi, piyasalardaki seyir ve geleceğe dönük beklentiler ekseninde belirleyici pozisyonda yer alıyor.
Tüketici itimatları salgın başlangıcındaki çöküşü izleyen periyotta toparlansa da hala salgın öncesi düzeylere gelebilmiş değil. Tüketici davranışının bu seyrinde, salgının şimdi bitmediği süreçte yaygın ve kalıcı hale gelen enflasyon ile savaşın neden olduğu ekonomik şartlar tesirli olmuş görünüyor.
Büyümede 2021’de global ölçekte yaşanan telafi sürecine rağmen, 2022’de gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin büyük kısmında aşağı istikametli riskler öne çıktı. 2021 yılında açılmalarla toparlanan global ekonomik aktivitede; ertelenen talep olgusu ile bir arada bilhassa hizmet tarafında açığa çıkan ivme kıymetli bir rol oynarken, 2022’de mevcut şartlar altında hizmet ekseninde de bozulma gözlemleniyor. Bu durumda, yükselen ömür maliyetleri ve daralan gelir şartları “resesyon” teması tabanında birey ve toplumların iktisadi davranışlarında tesirli oluyor.